Polska komedia

Lasciate ogni speranza, voi ch'entrate

W zeszłym roku hucznie i obficie obchodzono czterechsetną rocznicę urodzin Rembrandta. Jako, że byłem wówczas w Holandii, obejrzałem, jak to się mówi, „wszystkie obrazy” tego malarza. Nudne, ciężkie i bez polotu - niemal bez wyjątku. Wolę choćby Pontorma, Tintoretta czy Courbeta. Nie wspominając o mistrzach dwudziestowiecznych.

Nie zmienia to bynajmniej faktu, że Rembrandt był tytanem malarstwa - geniuszem. Ja tego nie przypuszczam, ja to wiem. Wiem to, ponieważ ten czy ów artysta zapisuje się w historii (sztuki) z bardzo konkretnych powodów. Wiem to, ponieważ w wypadku Rembrandta owe powody drobiazgowo, wielokrotnie i na wszelkie strony wyłuszczono. I choć nie znam ich wszystkich, to wiem, że powodem pierwszym jest to, iż malował i myślał o malarskich przedstawieniach tak, jak nikt wcześniej. Wie to każdy, a nawet jeśli nie, to przypuszcza zapewne, że Rembrandta nie wyniesiono na piedestał przez przypadek, w skutek czyjegoś kaprysu czy jakiegoś odgórnego dekretu – a w skutek tego, że na tle innych artystów swojego czasu pozostawał absolutnie wyjątkową indywidualnością. Innymi słowy, nikt nie zostaje okrzyknięty geniuszem z powodu całkowitej przeciętności na tle mu współczesnych - przeciwnie.

Doskonale wiem zatem, dlaczego Rembrandt był wielki, choć może mi się jego malarstwo nie podobać – i tak w istocie jest. Zarazem moje estetyczne preferencje nie mogą grać epizodycznej niechby roli przy wydawaniu sądów na temat tego czy innego autora – tu liczyć się może jedynie faktyczne znaczenie, jakie jego dzieło posiada na tej płaszczyźnie ludzkiej aktywności, którą zwiemy sztuką. Nieważne, czy tyczy to dzieła powstałego czterysta, czy dziesięć lat temu.

Zaś w Polsce - jest oczywiście na odwrót.

Relacjonizm krytyczny. Skutek: zanik krytyki.
Polska krytyka relacjonuje. Zamiast porównywać, analizować, poddawać w wątpliwość i wyciągać wnioski - relacjonuje. I nic już nie jest takie same. Krytyka nie tłumaczy, dlaczego to czy inne dzieło jest wartościowe w kontekście dzieł minionych i współczesnych. Krytyka tłumaczy jedynie, dlaczego artysta zrobił to, co zrobił. W takim ujęciu twórca funkcjonuje już nie tylko w próżni epoki czy dekady, ale także twórczości kilku nieodległych mu metrykalnie artystów, nadto granic kraju, a czasem i województwa. Krytyk nie stoi w poprzek, lecz w szeregu. Krytyk nie przeszkadza.

Tym samym krytyce niepotrzebne są krytyczne narzędzia, a jedynie jak najlepsza metoda relacjonowania stanowiska artysty. Tu niezastąpione jest coś, co można określić mianem autoegzegezy. Jest to twór szczególny, a mianowicie niepodległy dyskusji opis własnej koncepcji. Zawiera wszelkie niezbędne informacje - mówi przede wszystkim, dlaczego powstało dane dzieło (wystawa) i co oznacza każdy jego (jej) element. Wszak artysta (kurator) najlepiej wie, co zrobił. Dla krytyka to zbawienie, bowiem dzięki temu nie popełni błędu. Przekaz pozostanie doskonale transparentny. To, co głosi artysta (kurator) - niechybnie przekaże krytyk. Polski krytyk stanowi bowiem z artystą (kuratorem) zespól naczyń połączonych. Przestarzała teoria mówi, że te figury winny pracować w różnych laboratoriach i za sprawą argumentów nawzajem kwestionować swe doświadczenia - ku wypracowaniu jak najlepszej formuły.

W rzeczywistości, gdzie krytyka nie istnieje, widz nie wie - widz czuje. Czy raczej - ma czuć. Jednak w istocie widz nie tyle czuje, co wierzy. Ściśle: wierzy w to, że ten czy ów, który para się zostawianiem śladów za pomocą pewnych narzędzi na pewnej płaszczyźnie, czy też wnoszeniem pewnych przedmiotów do pewnej przestrzeni z białymi ścianami – to artysta.

Zanik krytyki. Skutek: rdzewieją narzędzia.
Jeśli krytyka stygnie, to popadają w zapomnienie jej naturalnie przyrodzone właściwości - jej narzędzia. Jeśli krytyka zamienia się w sprawozdawstwo, to każda inna jej formuła jawi się agresją, czynnością nie na miejscu, nieomal faux pas. Wiara i czucie wykluczają wszelką polemikę. Odczucia dyskusji nie podlegają.

Ironia jest więc w polskiej krytyce wysoce niewskazana, przytyk - nie na miejscu, hiperbola - strach pomyśleć, kpina - surowo wzbroniona, zaś argumentacja inna, niż powtarzająca argumentację artysty - nie do przyjęcia. Prawdziwie niedopuszczalne jest ich wymieszanie, bowiem u czytelnika i ewentualnego adresata recenzji powoduje ono dezorientację. Nie wiadomo wówczas, po co w ogóle taki tekst powstał - po co w ogóle kogoś krytykować, przecież to takie niemiłe, no i raczej nie na miejscu. Trzeba być doprawdy źle chowanym, by wskazać, że dany artystyczny wytwór jest na mentalnym poziomie trzynastolatka, że to, co proponuje artysta proponował już legion, że to, co mówi, nie stanowi żadnej rewelacji.

Reakcją na felieton staje się więc wytykanie nieistotnych szczegółów - podczas gdy sensy buduje się tu wyolbrzymionymi ogólnikami z zasadniczą tezą w tle. Z kolei w odpowiedzi na merytoryczny esej miast argumentów dostajemy ogólniki tak odległe od sedna, że wszelka dyskusja traci sens.

Rdzewieją narzędzia. Skutek: brak dyskusji.
Jeśli relacja zastępuje logikę wywodu, jeśli krytyka jawi się czynnością nie na miejscu - to nie ma też dyskusji. Znika tym samym zależność (niegdyś) zasadnicza: krytyk krytykuje to, co artysta sprokuruje. A dalej - inni krytycy krytykują dany sąd. Jeszcze inni go bronią. Kolejni starają się wypośrodkować sporne racje. Polemizują. Jednak w rzeczywistości, gdzie krytyk to jest kamerdyner artysty - polemiki nie ma, bo i być nie ma prawa. Pozostaje oparta na relacjonowaniu „krytyka”.

Krytyk to pewien gatunek, żywi się między innymi wymianą zdań. Im bogatszy bukiet, tym krytyk zdrowszy. Tak, jak występuje zwierzę medialne, polityczne czy sceniczne, tak istnieje zwierzę krytyczne. Zaś w Polsce - jest oczywiście na odwrót. Krytyk to gatunek na wyginięciu. Pokaźne egzemplarze zamieniły się w piszczące myszki, które na frazę grubszą, niż zdanie pojedyncze oznajmujące reagują paniką. Być może dlatego, że brakuje im paszy - polaryzacji poglądów, intelektualnego fermentu, rozmaitości stanowisk. Ta smutna przypadłość może niestety dopaść także zwierzaki wielce dla stadka zasłużone.

Myszki mają pazurki to i drapią - raczej bezmyślnie, insynuacją. Wszak każde zakłócenie bezstronnej relacji jawi się agresją, a wówczas logika ustępuje miejsce emocji. Więc i emocjonalne są reakcje: tropi się spiski, koterie, kliki - kiedy temat jest zupełnie inny. I dyskusja utyka, grzęźnie, choć nawet się nie narodziła. Dyskutanci tracą czas i energię na odpieranie bezsensownych zarzutów i tłumaczenie, że cudzysłów czasem jest wirtualny - niemniej istnieje. Wskazywanie palcem - oto zajęcie dzisiejszych dyskutantów. Pogawędkę kończy rytualne zawieszenie broni, a temat jak stał nietknięty - tak stoi.

Dyskusja ze sztuką w tle ciągle zbyt często zamienia się w wycieczki osobiste, a przynajmniej o nie zahacza. Zdanie odrębne - to pewnikiem odrębna koteria, a nie godne przemyślenia stanowisko. To wróg. To dlatego skrytykowani oburzają się za sam fakt skrytykowania, nie zaś jego powód. To dlatego nie przystępują do riposty z błyskiem w oku i uśmiechem, lecz ze wzburzeniem i arsenałem pustych frazesów. Wychudzone zwierzątka nie zacierają łapek na myśl o krwistej dyskusji, bo są zbyt osłabione - żywią się tylko mową trawą.

W polskiej krytyce aberracją jest sama krytyka. Stąd brak merytorycznych polemik, a nadmiar reakcji impulsywnych, całkowicie oddalonych od sedna.

Brak dyskusji. Skutek: marazm.
Kiedy wszyscy mówią szeptem, normalny tembr głosu jawi się krzykiem. Zakłóca harmonię. Psuje misternie poskładaną konstrukcję. W polskiej sztuce wszystko ma swoje miejsce, wszystko do siebie pasuje. Wystawy są kompletne. Dzieła - co najmniej interesujące. Teksty opisujące te perły - perfekcyjne, bez żadnych uchybień. Kuratorskie wybory - trafne. Nowe talenta - naprawdę świetne. Pomyłka - nie występuje. W tym świecie ideału krytyka jest niepotrzebna, to jak skaza na lśniącej powierzchni. Krytyka nie występuje tu nawet w myślach, a kiedy się przez przypadek pojawi, to zupełnie nie wiadomo co z nią począć. Oblężona twierdza ma się natomiast dobrze.

Logika jest krucha, przebija się powoli, jest ekskluzywna. Relacja jest jak mentalny taran, niezakłócona wątpliwością rwie do przodu. Trafia do każdego, a w szczególności do odbiorcy od kilku lat żyjącego na krytycznej pustyni. Relacja stosuje emocjonalny szantaż, bo każde jej zakłócenie wydaje się być gwałtem. Przy jej dominacji krytyka jest odbierana jako atak: na adresata, na promotora adresata, na samą sztukę, na region geograficzny, intelektualną bądź istniejącą fizycznie szkołę, na te, a nie inne galerie. Jest odbierana jako wszystko, tylko nie to, co znaczy.

Jednak bezzębna, rozmieniona na drobne krytyka to dla sztuki zwyrodnienie, a nie stan naturalny. Co najważniejsze, jednym z efektów braku polemiki jest ulatujące ze sztuki powietrze. Bez krytyki sztuka jest nudna - tak jak nudna jest każda jednia. Bez krytyki kombinaty produkują kolejne wystawy, te zaś zmieniają się w papkę, zlewają ze sobą tak, że nie wiadomo właściwie czy ich odwiedzanie ma jakikolwiek sens - poza rytuałem.

Na ilustracjach (od góry):
1.Rembrandt Harmenszoon van Rijn, Klaps (La Main Chaude), 1628
2.Rembrandt Harmenszoon van Rijn, Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem, 1638