Siedem rodzajów złej sztuki współczesnej, czyli o obowiązkach krytyka w nadchodząym roku

Po co tworzyć katalog złej sztuki współczesnej, poza tym, że taki dotychczas nie istnieje? Otóż tworzyć go warto dlatego, że zła sztuka występuje dziś w dużo bardziej wymyślnych, niż jeszcze dekadę temu przebraniach. Ogólnie mówiąc - zła sztuka współczesna nie odróżnia się wyraźnie od dobrej, ale raczej podchwytuje jej języki i strategie. Wydaje się, że zatarcie wyraźnej granicy pomiędzy realizacją wybitną, a letnim, wtórnym „projektem” to skutek powszechnego zjawiska nadobecności sztuki w przestrzeniach współczesnej kultury. Zachodnie społeczeństwa bez wątpienia toną w sztuce - pomału tonie i nasze.

Jednak istotniejszym jest - i to już jest problem lokalny - że wobec takiego stanu rzeczy całkowicie bezradna pozostaje krytyka. Bowiem sztuki się dziś nie ocenia, a tylko relacjonuje - tak obiektywnie, jak to tylko możliwie (bardziej krytyczny, niż o wystawie może być tekst o remoncie Krakowskiego Przedmieścia). I stąd przede wszystkim - braku reakcji krytyki na złą sztukę, jednak nie oczywisty kicz - idea krótkiego spisu pułapek, które czyhają w galeriach, a które w recenzjach jawią się interesującymi propozycjami.

Oto katalog złej sztuki współczesnej, a więc rozwiązań, które ze względu na swą iluzoryczną progresywność zyskują powszechną akceptację, zaś w istocie są kiepskimi, łatwymi i wtórnymi. To wykaz kiczu naszych czasów, który z natury rzeczy uwidacznia się nie tylko w formie, ale przede wszystkim w koncepcji.

Wszystkie z siedmiu wyszczególnionych przeze mnie kategorii mają jednakowy rewers - retorykę usprawiedliwiającą kształt danej realizacji i/ lub sam fakt jej wykonania. Ten syreni śpiew skutecznie paraliżuje wszelkie pokłady zdrowego sceptycyzmu. Oczarowani krytycy okazują się być bardziej podani na to, co czytają i słyszą, niż na to, co widzą. Artyście pozostaje zatem wysmażyć coś wedle jednego z przepisów, które podaję poniżej, zastosować odpowiednią retorykę - a dzieło z pewnością doczeka się grzecznej relacji.

Dziś część pierwsza, czyli wtórności przede wszystkim formalne. Za kilka dni - konceptualne.

1.Niewspółczesne współczesności
Współczesne atrybuty (charakterystyczne tylko dla danej teraźniejszości) zobrazowane za pomocą całkowicie wtórnego języka plastycznego (mniej lub bardziej oczywiste realizmy).

Będą to zatem wszelkie doraźne ze swej istoty portrety codzienności: ascetyczne wizerunki nowej architektury, bloków, blokersów (wszelkich subkultur danego czasu), migawki z imprez, portrety znudzonych dwudziestoparolatków, przemalowane ekrany komputerów, komórek czy iPodów, rodzajowe scenki z wszelakich zakamarków dzisiejszej Polski (bazar, kościół, osiedle), i tak dalej.

Co znamienne, oczywiste epigoństwo w stosunku do sztuki minionej (wtórne abstrakcje, wszelkie kapizmy, klasycyzmy czy impresjonizmy) wychwytywane jest przez krytykę raczej bezbłędnie (często z kpiarską dezynwolturą), jednak w zderzeniu z niewspółcześnie sportretowaną współczesnością ci sami recenzenci pozostają bezradni. Warto powtórzyć zatem oczywistą prawdę, że w każdej epoce najtrudniej namalować (wyrzeźbić, narysować) jest drzewo. Jak, nie zaś co - oto papierek lakmusowy każdych, a więc i naszych czasów.

2.Poetyckie fragmenty pozornie zwyczajnej rzeczywistości
Szeroki i przepastny obszar wpływów Jarosława Modzelewskiego (jego twórczości używam tu jako pewnego symbolu, bowiem kolejni epigoni naśladują już tylko innych epigonów). Cechy szczególne: przestrzeń, wrażenie nostalgii, łagodna, stonowana kolorystyka (czasem z wyrazistym, choć gładko wkomponowanym w całość akcentem), puste krajobrazy, budynki sprawiające wrażenie opuszczonych, a sprowadzone do płaszczyznowo malowanych brył, czasem zamajaczy jakaś figura, pojawi się ślad narracji. Niby wszystko sprowadza się do rozgrywek formalnych, a jednak czuć tu obecność specyficznej metafizyki...

To jeden z bardziej wyrazistych przykładów na to, jak sprawna, choć całkowicie przewidywalna retoryka może omamić krytyków. Doskonale wtórne wyobrażenia zyskują więc w obiegu sztuki najnowszej rację bytu (tymczasem powinny być z niej wyłączone apriorycznie, jak na przykład poklasycystyczny kicz), jeśli tylko autor uprawomocni je artykulacją swego zamierzenia - a nieodmiennie jest nim pragnienie odnalezienia niezwyczajności w zwyczajności. To hasło stało się wytrychem, którym byle malarczyk może sforsować drzwi prestiżowej, poważnej zdawałoby się galerii, to jest usprawiedliwienie każdej ckliwej sentymentalności.

Jeśli zaakceptujemy zatem kolejne wcielenia niezwyczajnej zwyczajności, przyznamy tym samym, że od sztuki nie wymagamy więcej, niż zwykło wymagać się od salonowych dekorów - łatwych, strawnych obrazków zaprawionych szczyptą frazesów o poezji. Kiedy bowiem wspomnianą retorykę - jako adekwatną do opisania i zrozumienia tego typu dzieł - podejmują krytycy, legitymizacji ulegają najbardziej chyba dziś sztampowe przedstawienia zwyczajności, ulotności czy nastrojowości.

3.Przewrotna gra z kiczem
Choroba wieku dorastania, szczególnie podatni są na nią studenci, jednak również właściciele rozmaitych galerii i galeryjek pragnący pokazać „sztukę młodych”. Wszelkiego rodzaju niby ironiczne obrazki z zachodzącym słońcem, jeleniem na rykowisku, ptaszkami, motylkami, ponadto wykorzystywanie motywów ze sztuki ludowej (nie tylko polskiej, często np. meksykańskiej) czy rozmaitych naiwizmów, również quasi barokowego przepychu.

Podniesienie problematyki (i estetyki) kiczu ma tu być pretekstem do rozważań na temat naszych złudnych jakoby przyzwyczajeń odnośnie sztuki, ponadto cienkiej granicy pomiędzy sztuką a niesztuką i samej sztuki umowności. Niezmienny jest również postulat gry z konwencjami oraz deklaracje o przewrotności wykonanego gestu (podczas, gdy jest on doskonale anachronicznym). Typowym jest w końcu bajanie o poszukiwaniu szczerości. W istocie prace wykorzystujące kicz spełniają rolę popularnych gadżetów, trendy rekwizytów, bez mała designu. Bowiem w tym wypadku trudność polega nie tylko na nowatorskim ujęciu istniejącej już estetyki, ale również na wydobyciu z tego aktu jakiejkolwiek intelektualnej głębi (na znalezieniu dla niego powodu).

Zatem artyści posługujący się kiczem to sieroty jeśli nie po Koonsie, to po Dubossarskym & Vinogradovie czy choćby Karen Kilimnik (względnie Stelli Vine i wielu jeszcze). Warto nadmienić, że w Polsce owa fascynacja wydaje się być szczególnie silna, a tego typu realizacje stają się akademizmami swoich czasów, których subwersywne możliwości dawno już się wypaliły.

Na ilustracji doskonały przykład niezwyczajnej zwyczajności w wykonaniu Marii Kiesner (Żółty dom, 90 x 120 cm).