Noblesse oblige, czyli gusta Agnieszki Morawińskiej

Malarstwo polskie XXI wieku to bardzo zła wystawa, jednak - siłą rzeczy, czego postaram się dowieść - znajdziemy na niej trochę świetnego malarstwa. Ale po kolei, bo istnieje tu kilka godnych uwagi wątków.

1.Koncept
Ta wystawa nie ma wyraźnego przesłania, nie konstruowałam jej ze z góry założoną tezą - deklaruje karkołomnie kuratorka ekspozycji Agnieszka Morawińska, po czym - równie karkołomnie - dodaje: Nie do końca jestem związana ze środowiskiem sztuki najnowszej, dlatego mam nadzieję, że moje spojrzenie, nieco z zewnątrz, będzie świeże i inspirujące. I jeszcze jedna wypowiedź, w odpowiedzi na pytanie o tak szeroki udział artystów w tej wystawie: To jest bardzo trudne pytanie. Chciałam pokazać bardzo szerokie spektrum, chciałam, aby ta wystawa nie była oskarżana o warszawskość, chciałam sięgnąć do różnych pokoleń, do różnych środowisk, do różnych sposobów traktowania malarstwa. Moją wielką słabością jest to, że ja lubię malarstwo (śmiech). Jeśli dużo oglądam malarstwa, to ciężko mi jest z czegoś zrezygnować. Może jest to brak krytycyzmu ze strony kuratora? Oraz: Poważnym kryterium była też dostępność prac (sic!). Karkołomność po raz trzeci i czwarty - plus rozbrajająca beztroska.

Rozmaite mogą być skutki posługiwania się przez dyrektorkę warszawskiej Zachęty tak niefrasobliwą retoryką - jednak pierwszym jest odwrotność następującego zamierzenia: Wierzę i traktuję misję Zachęty jako dalekosiężną: w długiej perspektywie z naszego systematycznego, nastawionego na publiczność działania wyniknie, pretensjonalnie to powiem, podniesienie kultury społeczeństwa. Odwrotność, ponieważ Malarstwo polskie XXI wieku przyczynia się nie do propagowania i objaśniania, lecz banalizacji i - by tak rzec - chaotyzacji sztuki współczesnej.

W skutek realizacji wyłożonej powyżej koncepcji - a jest nią koncepcji brak - widz nie dojdzie, dlaczego - przykładowo - Janas jest świetny, Waliszewska fatalna, a Gierowski to klasyk. Na ekspozycji w Zachęcie zatracają się hierarchie, a malarstwo staje się radosną, niezobowiązująca twórczością, gdzie każdy może. Znika historia sztuki, znika pojęcie formalnej wtórności (tu w wielu wypadkach tak jaskrawej, że aż żenującej) i intelektualnej miałkości, a kuratorka bez skrępowania namaszcza na istotnych twórców (W to, że Zachęta jest najważniejszym miejscem nie wątpię ani przez chwilę) kolejnych niezdolnych malarzy. Malarstwo polskie XXI wieku to wesoły kolektyw niepodległych ocenie artystów.

Agnieszka Morawińska mówi o misji (niepotrzebnie zasłaniając się ironicznym kawałkiem o pretensjonalności, bo i misja to rzecz zacna, a dyrektorka Zachęty winna na każdym kroku podkreślać, że to nie starej daty frazes, ale wielka wartość), jednak Malarstwo polskie XXI wieku jest misji przeciwieństwem - to pomieszanie z poplątaniem, zatracenie porządku, zamiana racjonalnej, dogłębnej, wspartej autorytetem oceny sztuki najnowszej na abstrakcyjne widzimisię. Zatem nie misja - a nieodpowiedzialność.

Retoryka Morawińskiej utrwala wizerunek sztuki najnowszej, jako przypadkowej, na siłę wykoncypowanej, takiej, gdzie sukces jest raczej wypadkową znajomości i promocji, niż talentu. Sztuki niepodlegającej wartościowaniu, będącej sumą przypadków. Zobaczymy co z tego wyniknie - powiedziała Morawińska. Otóż nie wyniknie z tego nic poza poznawczym zamętem, wyniknie tylko przelewanie z pustego w próżne, wyniknie również mnożenie ogólników. Wynikną w końcu truizmy i banały o zróżnicowaniu malarstwa najnowszego - nie wyniknie jednak, co i dlaczego jest malarstwem dobrym - a co złym. Teza - sześćdziesięciu twórców daje różnorodność - jest nie do obalania - podobnie, jak teza mówiąca, że różnorodnym jest sam świat.

Malarstwo polskie XXI wieku to kompletne kuratorskie fiasko, choć, jak gdzieś napisano, murowany hit - ludzie przyjdą, owszem, tylko, że jak wyjdą, to będą wiedzieli jedno - wszystko, każda estetyczna propozycja może być malarstwem współczesnym. A stąd blisko już do nieśmiertelnego ja też tak umiem, która to fraza niezmiennie znamionuje nie tyle intelektualne niedostatki owej publiczności, o której mówiła Morawińska - ale ludzi sztukę opisujących i prezentujących. Miałam ze względu na miejsce i moją pozycję dużą swobodę w organizacji wystawy - rzekła kuratorka. Rozczulająca doprawdy kazuistyka, zważywszy, że Morawińska jest dyrektorką Zachęty - jej pozycja i swoboda są więc zaiste spore. Na tyle, że nikt nie zablokował powstania tego potwora.

Agnieszka Morawińska: Tak, wiem, że to koniec millennium był czasem rankingów i podsumowań, ale my przewrotnie postanowiliśmy taki bilans zrobić teraz. Zaiste, wielka to przewrotność - choć śmiem podejrzewać, że raczej przypadek.

2.Twórcy
Tym, co sprawia, że Malarstwo polskie XXI wieku to humbug, nie jest sam skład artystów, ale fakt, że do grupy twórców znanych i uznanych alogicznie doklejono drugie tyle nazwisk o tyle przypadkowych, o ile firmujących malarstwo fatalne, naganne.

Wymieńmy dla porządku tych pierwszych. Z jednej strony - Tomasz Ciecierski, Jan Dobkowski, Edward Dwurnik, Wojciech Fangor, Stanisław Fijałkowski, Stefan Gierowski, Paweł Jarodzki, Łukasz Korolkiewicz, Jarosław Modzelewski, Roman Opałka, Włodzimierz Pawlak, Jacek Sempoliński, Marek Sobczyk, Grzegorz Sztwiertnia, Leon Tarasewicz oraz Jan Tarasin. Z drugiej - Agata Bogacka, Rafał Bujnowski, Piotr Janas, Tomasz Kozak, Marcin Maciejowski, Robert Maciejuk, Bartek Materka, Paulina Ołowska, Zbigniew Rogalski, Wilhelm Sasnal, Jadwiga Sawicka, Jakub Julian Ziółkowski. To jest lokomotywa, która ciągnie tego kolosa, pomińmy - czy to ze względu na faktyczną jakość prac, czy to ze względu na medialną bądź wynikającą wręcz z zestawu lektur szkolnych popularność artystów.

Demokratycznie pominę analizę dzieł wymienionych wyżej twórców - ocenę zawężę do truizmu, że jest tak, jak zwykle na tego rodzaju wystawach - trochę rzeczy słabych, kilka pereł, dużo przeciętniactwa. Jednak uznani (bądź na progu kariery) artyści nie potrzebują - w tym przynajmniej wypadku - szerokiej egzegezy. Co innego twórcy, którzy decyzją Agnieszki Morawińskiej z marginalnych zapychaczy galerii awansowali na malarzy, nad którymi warto się pochylić i cmoknąć z zachwytu w szacownej Zachęcie. Noblesse oblige, twierdzi Morawińska. Trudno o większe nieporozumienie.

Zacząć należy od konstrukcji wystawy, czyli od pytania, dlaczego ci, a nie inni czwartoligowi (trzecio, drugo) gracze trafili na listę artystów, których prace mają podnieść kulturę społeczeństwa. Agnieszka Morawińska tu i ówdzie powtarzała, że takie pytania na pewno się pojawią, lecz selekcja była po prostu konieczna. Przypomnijmy jej odpowiedź na tego typu hipotetyczne zarzuty: Jeśli dużo oglądam malarstwa, to ciężko to mi jest z czegoś zrezygnować. Może jest to brak krytycyzmu ze strony kuratora? Jednak wyboru takiego, a nie innego nie da się w tym wypadku zbyć stwierdzeniem, że w Zachęcie jest tylko dziewięć sal. Nie da, bo i nie jest to wybór merytoryczny, taki, o którym powiedzielibyśmy - faktycznie, nie ma wątpliwości, zabrakło miejsca. I tu pojawia się problem - jeśli szefowa Zachęty i jednocześnie kurator wystawy wypuszcza w świat konstrukt pt. Malarstwo polskie XXI wieku - to powinien być to konstrukt rzetelnie przemyślany, a przede wszystkim reprezentatywny - nie zaś emocjonalny i przypadkowy.

Zasadnym staje się zatem pytanie, czy po wielkich słowach o misji i niepodważalnej pozycji Zachęty, po nadaniu wystawie pomnikowego tytułu - czy w świetle tego wszystkiego jedynym uzasadnieniem doboru artystów winien być gust Agnieszki Morawińskiej? Przyjrzyjmy się pokrótce artystom dobranym do klasyków średniego i starszego pokolenia. Z konieczności potraktuję ich hasłowo - proszę wybaczyć, ale raz, że nie ma nad czym się rozwodzić, a dwa, że gdybym zaczął, niniejszy tekst spuchłby do monstrualnych rozmiarów - prawie tak monstrualnych, jak wystawa w Zachęcie. Dla jasności załączam odnośniki do poszczególnych dzieł.

I tak, Andrzej Bielawski prezentuje niedzisiejsze abstrakcje, jakie znajdziemy w każdym Domu Artysty Plastyka - w tym wypadku są to białe woskowe monochromy. Prace Łukasza Huculaka i Anny Mycy to kicz rodem ze starówki, który ma chyba robić za metafizyczną nastrojowość. Jest też Wojciech Łazarczyk, kolejny całkowicie wtórny polski abstrakcjonista. Dorota Podlaska, Pola Dwurnik, Agnieszka Rzepka, Bożena Grzyb - Jarodzka i Anna Mierzejewska - klasyczne malarstwo z akademickich korytarzy - puste, dekoracyjne i kompletnie epigońskie. Krzysztof Skarbek - kiczowata tandeta szumnie określana mianem neoekspresjonizmu. Marek Szczęsny - słusznie zapomniany senior akademickiej brązowo - szarej breji. Z kolei Aleksandra Waliszewska produkuje nastrojowe scenki w stylu Balthusa. Zgroza. Krzysztof Walaszek - ktoś tu pomylił nonszalancję i przewrotność z bazgraniem jak i co popadnie. Dęte i trywialne. Maria Kiesner - kolejny przykład typowej warszawskiej konfekcji à la Modzelewski. W końcu - grupa noBrain, czyli toporny, bez pomysłu, wyświechtany, niedzisiejszy quasi street art. Jest jeszcze nurt feministyczny (Marzanna Morozewicz i Basia Bańda), trafnie określony przez Dorotę Jarecką mianem różowej alkowy. Ten dyskurs jest już na ziemiach polskich od jakiegoś czasu obecny, czas więc zaproponować w jego zakresie coś oryginalnego - różowa włóczka, rozbrajanie języka i pluszowe waginki już nie wystarczą.

Trzeba nadto wspomnieć, że niepotrzebną i sztuczną była aneksja do Malarstwa polskiego XXI wieku artystów pośrednio i okazjonalnie tylko dotykających tytułowego medium: Kuby Bąkowskiego, Cezarego Bodzianowskiego, Oskara Dawickiego i Julity Wójcik. Miało być poszerzenie pola, a wyszedł przeszczep, który się nie przyjął - bo i przyjąć się nie mógł. Wspominani twórcy opowiadają bowiem o twórcy i sztuce jako takich - i mogliby to robić z jakimkolwiek innym medium w tle. Te prace po prostu pasowały - jednak nie ze względu na ich treść, lecz na to, że pojawia się w nich malarstwo - ze względu na najbardziej powierzchowny wyznacznik. To kolejny przykład indolencji kuratorki - przykład na to, że Agnieszka Morawińska wie, że dzwonią, ale nie wie gdzie - i po co.

Z jednej strony mamy zatem wystawę, którą potrafiłby sprokurować każdy student historii sztuki - zestawionych obok siebie klasyków. Z drugiej - przypadkową zbieraninę, fałszywą spójność ulepioną z przeciętniactwa, stertę kiczu i wyświechtanych, wtórnych estetyk. Konstrukt jest więc następujący - szkolne zestawienie plus widzimisię kuratorki - bez żadnego ładu, składu, konsekwencji i odpowiedzialności za to, co wisi w nobliwych salach (noblesse oblige). Przypomnijmy: Moją wielka słabością jest to, że ja lubię malarstwo (śmiech). Jeśli dużo oglądam malarstwa, to ciężko to mi jest z czegoś zrezygnować. Może jest to brak krytycyzmu ze strony kuratora?

Nie ma więc w przypadku Malarstwa polskiego... żadnego zamysłu, realnego bilansu polskiego malarstwa najnowszego - jest tylko doraźna potrzeba stworzenia samograju, niestety samograju na zatrważająco niskim poziomie - poziomie wypaczającym wszelkie hierarchie. Powtórzmy deklarację Agnieszki Morawińskiej: w długiej perspektywie z naszego systematycznego, nastawionego na publiczność działania wyniknie podniesienie kultury społeczeństwa. Podniesienie? Spustoszenie raczej. Bo i nadrzędną wadą tej wystawy - poza wadami jednostkowymi - jest zestawienie obok siebie kiczu i malarstwa wybitnego - na równych prawach.

3.Krytycy
W banalizowaniu wizerunku sztuki współczesnej pomagają kuratorce - a jakże - krytycy. Jeśli widz zawaha się, czy to, co właśnie obejrzał naprawdę jest sensownym przeglądem polskiego malarstwa, to po lekturze porannej prasy nie będzie miał wątpliwości - tak, to niesłychanie interesująca wystawa.

Monika Małkowska (Współczesne malarstwo odrzuca wszelkie reguły, Rzeczpospolita z 16 grudnia, s. A17): Prezentacja „Malarstwa polskiego XXI wieku” nie jest demokratycznym przeglądem. Pominięci zostali powszechnie lubiani autorzy i zjawiska, banał i łatwizna. Są tylko wyraziste osobowości, choć często jeszcze nieznane szerszej publiczności. Brawo za koncepcję - znakomity zestaw, odkrywcze połączenia. Wszystko okraszone humorem, bez zadęcia.

Dorota Jarecka (Zachęta pełna malarstwa, Gazeta Wyborcza z 16 grudnia, s. 12): Wystawie szefowej Zachęty Agnieszki Morawińskiej bliżej do projektów muzealnych organizowanych na świecie od kilku lat. Takich, które biorą na warsztat malarstwo, ukazują je z różnych perspektyw i pytając o jego status w świecie zdominowanym przez media. Ale także o stosunek do fotografii, do polityki, do pojęcia piękna. Oraz: Jednak by wszystko nie było znowu aż tak zupełnie proste, kuratorka zrezygnowała ze ściśle technologicznej definicji malarstwa. Nie chodzi o przecież to, by cofnąć się do epoki płótna, pędzla i terpentyny, ale by zobaczyć, co dzisiaj artyści myślą o malarstwie. Stąd lekkie rozciągnięcie granic gatunku na tej wystawie. A momenty, w których malarstwo wychodzi z tradycyjnych ram, budują na tej wystawie napięcie.

Stach Szabłowski (Malarstwo też ma swoje granice, Dziennik z dnia 15 grudnia, dodatek Kultura, s. 91): Granice gatunku są stale testowane i rozszerzane. Widać to również w Zachęcie, gdzie oprócz prac wykonywanych technikami konwencjonalnymi (farbami kładzionymi na płaskiej powierzchni) znalazły się także projekty zrealizowane w innych mediach, włącznie z wideo. Czy jednak malarstwo ma do zaproponowania coś poza nostalgiczną przyjemnością obcowania z tradycyjną forma sztuki i nadwerężonymi artystycznymi mitami - coś, czego nie dadzą nam inne media? Odpowiedzi należy szukać w Zachęcie.

Wydaje mi się, że zbędne jest komentowanie tych tekstów - są aż nadto wymowne. Jeśli miałbym na coś zwrócić szczególną uwagę, byłby to artykuł Moniki Małkowskiej, który ociera się o grubą herezję - albo Małkowska wystawy nie widziała, albo ma sztukę za dyscyplinę cokolwiek przypadkową.

Mimo wszystko zwraca uwagę - a przecież ogólniki i unikanie ocen to nasza niechlubna norma, do której winniśmy się przyzwyczaić - wielka wyrozumiałość dla dzieła szefowej Zachęty. Przecież kicz i nieudolność biją tu po oczach. Smutne, że nawet tak jaskrawe przykłady artystycznej fuszerki zbywane są gładkimi frazesami o różnorodności i wielkim przedsięwzięciu. Najsmutniejsze jednak, że - także, a może przede wszystkim przez ospałość krytyki - cofnęliśmy się do czasów, w których królowali Starowieyski i Duda - Gracz, a tak zwana publiczność skazana była na brak rzetelnej krytyki. Dziś w Zachęcie swoje kicze pokazują niejacy Waliszewska czy Huculak, a krytycy o najgłośniejszych nazwiskach biją pianę z ogólników. Waliszewska i Huculak pokazują kicze - bo tak zadecydowała Agnieszka Morawińska - osoba, która przecież - i niech to będzie nadrzędnym usprawiedliwieniem tego kuriozum - lubi malarstwo.

Na ilustracjach kilka świetnych prac (przepraszam za fatalną jakość):
1.Leon Tarasewicz, Bez tytułu, 2006.
2.Wilhelm Sasnal, M, 2006.
3.Paweł Susid, Bez tytułu (Frienzy II), 2006.
4.Paweł Janas, Bez tytułu, 2006.

Jeśli nie zaznaczyłem inaczej, wypowiedzi Agnieszki Morawińskiej pochodzą z wywiadu udzielonego blogowi Art Bazaar.