Kuspism

Pod koniec listopada ukazała się książka Koniec Sztuki Donalda Kuspita (co znamienne - wydanie polskie jest pierwszym w Europie), otwarto także wystawę Nowi Dawni Mistrzowie (Pałac Opatów w Oliwie – oddział Muzeum Narodowego w Gdańsku, do 15 lutego 2007).

Wystawa jest zła, a książka demagogiczna i dyletancka, jednak w tym wypadku zasadnym staje się pytanie - pisać o tych wydarzeniach - czy nie? Jest to wszak oczywisty, a jednocześnie niezwykle trujący dla przeciętnego odbiorcy sztuki szwindel. Z drugiej strony - czy skrytykowanie tak rozległego kuriozum możliwe jest w sposób inny, niż rozprawą o objętości sięgającej objętości Końca Sztuki? Nowi Dawni Mistrzowie nie są przecież zwykłą wystawą - to cała filozofia, która odrzuca sztukę zapoczątkowaną - w ujęciu Kuspita - przez koncepcje Duchampa. Kolejny pamflecik czy zjadliwy felieton jest wobec takiego potwora bezsilny. Tu trzeba wytoczyć cięższe działa i przejechać się po Kuspicie dwustustronicowym walcem merytorycznej argumentacji.

Można jednak Nowych Dawnych (tak ich nazwijmy) twórczo wykorzystać. Ich fenomen w całej jaskrawości ukazuje bowiem, że o ile złą sztukę zaprawioną reanimowanym po raz enty klasycyzmem czuć na kilometr, o tyle złą sztukę przywdzianą w pstrokate szatki zgrywy i buntu - już nie. Zwolennicy teorii Kuspita twierdzą mniej więcej tak: nie ma już w sztuce piękna, nie ma wartości, jest tylko galop za nowością i sezonowe mody, intelektualna warstwa wyparła formalną i nic już z tego zrozumieć nie można! Po czym podają remedium: odwrót od sztuki hermetycznej, niepojętej, skandalizującej - zaś nawrót zrozumiałej, przystępnej, dającej satysfakcję każdemu.

Znamienne, że identycznie prawią wszelcy artystyczni dyletanci (casus Waraxa), przede wszystkim jednak prawią tak Stuckiści - międzynarodowy artystyczny kolektyw z kolebką w Londynie. Przede wszystkim - gdyż Stuckistom udało się przekonać odbiorców, że prezentują coś nowego, świeżego, odkrywczego - że są dla sztuki opuchłej od pokonceptualnych teorii swoistym katharsis. Nic bardziej mylnego - to konserwa w najczystszej postaci ukryta tylko za maską sprawnej retoryki.

Punkt 5 manifestu formacji Stuckists International: sztuka, która musi być pokazana w galerii, aby być sztuką, nie jest sztuką. Ponadto: Stuckism jest poszukiwaniem autentyczności. Poprzez usunięcie maski mądrości i przyznaniu sie do tego gdzie naprawdę jesteśmy, Stuckista pozwala sobie na niekontrolowaną ekspresję (punkt 1). Oraz: Stuckista maluje obrazy, ponieważ malowane obrazy są czymś, co naprawdę sie liczy (punkt 6). Do tego dochodzi retoryka sztuki nieomal mistycznej, takiej, co to nie da się uchwycić rozumem, powstałej w wyniku natchnienia (bliźniacza retoryce Nowych Dawnych): Malowanie jest tajemnicze. Stwarza bowiem światy wewnątrz światów, daje dostęp do niewidocznej rzeczywistości mentalnej, którą zamieszkujemy (punkt 10). I jeszcze: Malowanie jest medium do samoodkrywania się. Angażuje ono całkowicie artystę będąc procesem odkrywającym emocje, akcje, myśli i wizje w całej rozciągłości i szczegółach (punkt 2).

Jeden jeszcze jest punkt styczny z koncepcjami Nowych Dawnych - całkowite pobłażanie dla historii sztuki XX wieku (i początków wieku XXI), kompletna, bezceremonialna jej negacja oraz - co istotniejsze - trywializacja. Zarówno przez Stuckistów, jak i Nowych Dawnych wyjątkowo znienawidzonym gatunkiem jest pojmowany jako przyczyna wszelakiego zła i bełkotu postmodernizm: Postmodernizm jest niedojrzałą próba małpowania mądrości współczesnego świata sztuki, jednak okazało się, że zabrnął on w ślepą uliczkę swojego idiotyzmu (punkt 11). Łukasz Radwan w apologetycznej recenzji Końca Sztuki: Po „Modnych bzdurach” fizyka Alana Sokala i matematyka Jeana Bricmonta, demaskującej bełkot humanistycznych filozofów, to drugie doskonale napisane dzieło rozprawiające się z postmodernistycznymi hierarchiami (Koniec bełkotu, Wprost nr. 50, s. 108).

Stuckiści szczególnie mocno gardzą twórcami z pod szyldu YBA całkowicie wypaczając ich twórczość - poszczególne realizacje sprowadzają bowiem do formy (to chyba pierwsze zajęcie artystycznego niedouka). Jednak - znowu - o ile Nowi Dawni negują współczesność w sposób napuszony - z niebotycznych wyżyn szlachetnego klasycyzmu - o tyle Stuckiści walą durnowate, niby śmieszne kwestie, a dziennikarze i tak zwani zwykli ludzie z ochotą im przyklaskują (nareszcie ktoś odważył się powiedzieć, że zapalanie i gaszenie światła w galerii to nie sztuka!). Kiedy Łukasz Radwan grzmi, że CSW ZUJ zapłaciło grube tysiące za kupę zardzewiałej blachy (rzeźba Bałki) - protestujemy. Kiedy Stuckiści sprowadzają prace Tracey Emin do chęci epatowania brudnymi majtkami - rechoczemy. W obu wypadkach jest to krytyka żałośnie powierzchowna, ponadto droga na skróty - skracająca przede wszystkim myślenie, zaś spokojną analizę i głęboki namysł zastepująca (odpowiednio) dumnym lub sardonicznym prychnięciem.

Stuckiści, podobnie jak Nowi Dawni, głoszą, że sztuka obecna jest awangardowa na niby, że jest to awangarda udawana, hochsztaplerska, więcej - że awangarda jest dzisiaj niemożliwa (w rozumieniu pierwszych awangard - być może; jednak w niczym nie umniejsza to artystycznej jakości sztuki najnowszej): Stuckista odrzuca żmudne silenie sie na szokowanie odbiorcy, oszukiwanie go i pogoń za nowościami (punkt 16). Argument jest ten sam, jednak w ustach Nowych Dawnych brzmi jak atak na jak najszerzej pojęty światopogląd lewicowy, zaś w ustach Stuckistów - jak antykapitalistyczny bunt: Sztuka brytyjska sponsorowana przez Charlesa Saatchiego, konserwantów i rząd laburzystów kpi sobie z założeń bycia wywrotową czy awangardową (punkt 14). I jeszcze: Stuckista przeciwstawia sie sterylności galerii z białymi ścianami i opowiada sie za wystawami, które są pokazywane w domach (punkt 18).

W końcu - zarówno Nowi Dawni, jak i Stuckiści krytykują status artysty jako gwiazdy mediów - wiążąc go (tenże gwiazdy status) prostodusznie z jakością dzieł: Opętany na punkcie swojego ego artysta stale zabiega o rozgłos medialny wokół swojej osoby, przez co znajduje się permanentnie w stanie strachu bądź poczuciu porażki (punkt 15). Egalitaryzm Stuckistów i elitaryzm Nowych Dawnych posiłkuje się zatem tymi samymi argumentami. W obu przypadkach jest to psucie masowego odbioru sztuki - miast faktycznej wartości na pierwszy plan wysuwana jest ta czy inna ideologia legitymizująca wtórny banał. Stuckiści nie pokazali niczego, czego nie zaproponowaliby już Nowi Dzicy (choćby) czy wszelcy naiwni. Jednak naiwność Stuckistów jest udawana - jest tym, co może namalować każdy, a więc nie jest to jakiekolwiek formalne novum. O jakościach malarstwa Nowych Dawnych nie muszę wspominać.

Ta strategia - szkodliwa i na zimno wykoncypowana - szybko znalazła uznanie. Recepcja Stuciksmu - sztuki złej, wtórnej formalnie, jałowej intelektualnie, naciąganej, oszukanej, cwanym fortelem nazywającej złe malarstwo malarstwem szczerym, cynicznie korzystającej ze sprawdzonej recepty, wedle której każdy buntownik zawita w końcu do muzeum - recepcja Stuciksmu jest bowiem co najmniej ciepła. Ot, wariaci, ale raczej mili, no i walą w możnych sztuki, którzy przecież zatracili już wszelką miarę w pysze i snobizmie. Prasa szybko przyklasnęła udawanym prześmiewcom, przyklasnęli jej również wszyscy nieudani artyści, którzy swoją klęskę upatrywali nie w niedostatkach talentu, ale w owym spisku (końcu) sztuki, który każe promować artystyczne kombinatorstwo - nie zaś szczerość i kunszt (kłania się retoryka Kuspita). Dziś Stuckiści płyną główną tętnicą artystycznego i medialnego krwiobiegu, a ich prace zdobią prywatne i publiczne kolekcje. Zaś Hirst jak zdolnym artystą był, tak jest. Kuspit szydzi z konceptualnej jego pracy pt. Home Sweet Home z 1996 roku (reprodukcję umieszcza na okładce Końca Sztuki; to elegancki porcelanowy talerz z namalowaną fotorealistycznie popielniczką pełną petów - miast, na przykład, rozkosznymi kupidynami), zaś Stuckiści wypisują na szybach swej siedziby: Martwy rekin nie jest sztuką! Żart Kuspita i Stuckistów jest jednej jakości: ryba (popielniczka) w sztuce? Któż to widział? Pochlapana derka naciągnięta na cztery dechy - owszem, to jest sztuka (była i będzie)!

W skali mącenia w głowach Stuckism jest może groźniejszy od Nowych Dawnych. Ci ostatni skuszą raczej konserwatywny establishment, snobistycznych bogaczy, którzy mają już w willi - odpowiednio - Morandiego i Kossaka. Stuckiści zaś zwabią młodych - zwabią obietnicą zostania artystą, bo i może być nim, mówią Stuckiści, każdy szczery człowiek, który utrzyma w dłoni pędzel. Ta hucpa to żerowanie na naiwności tych, którzy widzą w sztuce tylko jej istniejącą fizycznie powłokę. Baczmy zatem bardziej na złych artystów udających dobrych twórców współczesnych - niż nowych klasycystów.

Na ilustracjach (od góry):
1.Damien Hirst, Home Sweet Home, 1996 (okładka Końca Sztuki).
2.Charles Thomson, Damien Takes a More Friendly Approach, akryl na płótnie.
3.Siedziba Stuckistów.